Bài chòi là loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc đồng thời là trò chơi trí tuệ quen thuộc của người dân miền Trung Việt Nam. Không chỉ mang tính giải trí, đây còn được xem như không gian văn hóa cộng đồng, nơi lưu giữ những câu chuyện, làn điệu và tinh hoa của cả một vùng đất. Trong bài viết này, 88CLB sẽ cùng bạn khám phá sâu hơn về di sản văn hóa phi vật thể quý giá này, cùng theo dõi nhé!
Nguồn gốc và lịch sử hình thành của nghệ thuật bài chòi
Nghệ thuật bài chòi có lịch sử lâu đời, bắt nguồn từ chính cuộc sống lao động và sinh hoạt của người nông dân. Tên gọi của hình thức này cũng phần nào hé lộ về cội nguồn mộc mạc, gần gũi ấy.
Từ những chòi canh đến sân khấu dân gian
Thuở xưa, những chòi canh mộc mạc được người nông dân dựng lên nhằm bảo vệ mùa màng. Chính trong không gian tĩnh lặng đó, những câu hò đối đáp ngẫu hứng đã nảy sinh để kết nối mọi người.
Theo thời gian, bộ bài riêng biệt cùng lối hô hát độc đáo được thêm vào, định hình nên trò chơi “đánh bài trong chòi”. Tên gọi này sau đó được rút gọn thành bài chòi, món ăn tinh thần thắt chặt tình làng nghĩa xóm.
Sự phát triển, lan tỏa
Với sức sáng tạo không ngừng, các nghệ nhân dân gian đã thổi hồn vào nghệ thuật bài chòi. Những làn điệu mới, những câu ca ý nhị liên tục được bồi đắp, khiến nội dung lẫn hình thức ngày càng đặc sắc.
Sức sống ở loại hình nghệ thuật trên chẳng mấy chốc đã lan tỏa khỏi vùng đất khởi phát Quảng Nam, Bình Định. Di sản văn hóa này xuôi theo dải đất duyên hải Nam Trung Bộ, bén rễ sâu đậm trong đời sống của người dân.
Luật chơi & cách thức tổ chức chi tiết
Để cảm nhận trọn vẹn sức hấp dẫn, chúng ta hãy cùng khám phá cách thức tổ chức cùng luật chơi độc đáo cho loại hình này. Một hội chơi không đơn thuần là cuộc vui giải trí mà còn là buổi trình diễn nghệ thuật thực thụ.
Các quân bài, bộ thẻ độc đáo
Bộ bài tới đặc trưng trong bài chòi gồm 33 lá, được phân thành ba pho riêng biệt là Văn, Vạn, Sách. Từng quân mang tên gọi dân dã như Nhất Nọc, Nhì Nghèo, được khắc họa thủ công bằng những hình ảnh phản ánh đời sống thường nhật.
Khi một hội chơi được tổ chức, người ta thường dựng 9 hoặc 11 chiếc chòi nhỏ dành cho người tham gia. Ban tổ chức sẽ bán cho mỗi chòi ba thẻ bài, trên mỗi thẻ có ghi tên một quân bài tương ứng trong bộ bài tới.
Luật chơi cơ bản, vai trò của anh Hiệu
Linh hồn ở hội bài chòi chính là người hô thai, thường được gọi là anh Hiệu. Vị nghệ sĩ tài hoa này vừa điều khiển cuộc chơi, vừa là người trình diễn chính. Khi ván bắt đầu, anh Hiệu rút một lá bài từ ống tre, rồi cất giọng xướng lên câu ca dao hoặc đoạn hát có chứa tên con bài ấy.
Ví dụ, khi rút được quân “Nhì Nghèo”, anh Hiệu có thể hô:
“Ai làm cho đó với đây,
Cho duyên đôi lứa ngất ngây canh dài.
Em về trải chiếu buông khoai,
Khoai sượng không hết, lấy ai bạn cùng… là con Nhì Nghèo!”
Phía dưới, người tham gia ở gian chòi nào có thẻ bài trùng khớp sẽ gõ mõ báo hiệu sau đó hô vang “tới”. Người điều khiển cuộc chơi sẽ mang lá bài đến tận nơi, và vị trí nào tập hợp đủ ba con bài trên cùng một thẻ đầu tiên sẽ giành chiến thắng. Chính tài năng ứng biến cùng giọng hô truyền cảm của anh Hiệu đã tạo nên sức hấp dẫn khó cưỡng cho mỗi ván chơi.
Nét đặc sắc làm nên giá trị của bài chòi
Việc UNESCO công nhận bài chòi là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại xuất phát từ luật chơi thú vị. Điều đó được 88CLB nhận thấy cũng đến từ những giá trị nghệ thuật, văn hóa sâu sắc mà loại hình này hàm chứa.
Sự kết hợp tài tình giữa âm nhạc, thơ ca và diễn xướng
Mỗi lần hô thai từ anh Hiệu là một màn trình diễn nghệ thuật thu nhỏ. Ở đó, giọng hát dựa trên làn điệu dân ca hòa quyện cùng lời thơ ý nhị trong lối diễn xuất đầy ngẫu hứng.
Lời hô vượt xa mục đích thông báo tên quân bài, chúng chứa đựng những câu chuyện sâu sắc về cuộc sống. Chính yếu tố này đã nâng tầm trò chơi dân gian trở thành một hình thức sân khấu kịch hát độc đáo.
Tính cộng đồng, không gian văn hóa đặc trưng
Các hội chơi thường diễn ra tại không gian mở như sân đình, thu hút đông đảo người dân tham gia không phân biệt lứa tuổi. Đây chính là môi trường lý tưởng để mọi người giao lưu, qua đó thắt chặt thêm tình làng nghĩa xóm.
Người xem có thể trực tiếp tương tác, cổ vũ, góp phần tạo nên một không khí lễ hội đầy sôi động. Những giá trị cộng đồng sâu sắc ấy là nguồn cảm hứng để 88CLB tìm hiểu cũng như lan tỏa vẻ đẹp của di sản này.
Lời kết
Bài chòi không chỉ là một trò chơi, đó còn là hồn cốt văn hóa của cả một vùng đất. Di sản này đã và đang kết nối cộng đồng cũng như lưu giữ những giá trị tinh thần vô giá. 88CLB tin rằng nét đẹp dân gian này sẽ mãi trường tồn cùng thời gian.
